Điều này đặt ra một vấn đề lớn trong công tác quản lý chất lượng cung cấp dịch vụ kiểm toán, vốn là một dịch vụ mang lại giá trị cốt lõi là ý kiến xác nhận về các số liệu tài chính, trong điều kiện độc lập và khách quan.
Điểm lại quá trình 25 năm phát triển nghề kiểm toán độc lập của Việt Nam, một quãng thời gian rất khiêm tốn so với lịch sử hơn 2.300 năm (từ thời La Mã) của nghề kiểm toán thế giới, nhưng cũng nhiều thành tựu đáng kể. Ban đầu, hai công ty kiểm toán thuộc quản lý của Bộ tài chính là VACO và AASC đã tách ra độc lập trước khi hàng loạt vụ chia tách, sáp nhập sau đó trong hơn 15 năm, đã định hình thị trường kiểm toán gồm 150 đơn vị, với nhiều thương hiệu toàn cầu.
Đến những năm 2010, hàng loạt thương vụ sáp nhập, tăng quy mô như kiểm toán Việt Anh và kiểm toán An Việt, kiểm toán Thăng Long và kiểm toán TDK, kiểm toán Grant Thornton và kiểm toán Nexia ACPA…… hình thành những tên tuổi mới với quy mô lớn hơn như kiểm toán An Việt, kiểm toán Thăng Long – T.D.K.
Tuy nhiên, sự kiện sáp nhập giữa kiểm toán Ernst & Young Việt Nam và công ty tư vấn chiến lược doanh nghiệp TNK Capital năm 2016 đã khơi mở một hướng phát triển mới của ngành kiểm toán tại Việt Nam. Từ đây, các hãng kiểm toán sẽ không chỉ mang lại giá trị xác nhận, mà sẽ thực sự chú trọng đến việc tạo ra giá trị tư vấn trong nền kinh tế.
Theo số liệu từ Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam, tổng doanh thu ngành kiểm toán năm 2016 là 5.130 tỷ đồng đến từ 42.166 khách hàng và được cung cấp bởi 1.709 kiểm toán viên chuyên nghiệp. Bình quân mỗi kiểm toán viên hiện đang chịu trách nhiệm về ý kiến xác nhận với 24 đơn vị khách hàng mỗi năm. Điều này cho thấy các doanh nghiệp kiểm toán có thể phải đối mặt với áp lực về doanh thu trong bối cảnh miếng bánh thị trường kiểm toán không có dấu hiệu mở rộng nhiều trong thời gian tới.
Cũng theo số liệu từ Cục quản lý, giám sát kế toán, kiểm toán - Bộ tài chính, trong nửa cuối năm 2017, làng kiểm toán chào đón sự ra đời của gần 20 đơn vị kiểm toán, đưa tổng số doanh nghiệp được phép cung cấp dịch vụ kiểm toán lên 160. Các hãng kiểm toán này chủ yếu được lãnh đạo bởi thế hệ kiểm toán viên trẻ, được coi là thế hệ kế cận tiếp theo của những lãnh đạo lão làng trong ngành ra đi từ VACO và AASC trước đây.
Đứng trước thách thức chưa từng có trong ngành kiểm toán, khi thế hệ lãnh đạo đầu ngành đang đến giai đoạn bàn giao và sự phát triển mạnh mẽ, năng động của thế hệ kế cận, nhiều hãng kiểm toán đã lựa chọn phương án mở rộng thị trường vào những lĩnh vực mang lại giá trị tư vấn cao cấp cho nền kinh tế, thay vì tích tụ quy mô và phát triển thương hiệu chuyên sâu về kiểm toán.
Đến nay, nhiều hãng kiểm toán đã chuyển mình và có đủ năng lực chuyên nghiệp để cung cấp các dịch vụ mới như tư vấn thuế và kế toán, tư vấn đầu tư nước ngoài, tư vấn mua bán sáp nhập, tư vấn chiến lược tài chính, tư vấn pháp lý, tư vấn giải pháp công nghệ… hứa hẹn một sự phân hóa mới giữa các hãng kiểm toán, thay vì sự phân biệt giữa Big4 (Deloitte, PWC, KPMG , EY) và các hãng kiểm toán “local firm” còn lại như 25 năm qua.
Tuy nhiên, sự chuyển mình mạnh mẽ của ngành kiểm toán cũng kéo theo những hệ lụy nghiêm trọng. Đó là tính độc lập, tính khách quan và khả năng xét đoán nghề nghiệp của “người kiểm tra và đưa ý kiến khách quan” và vấn đề đạo đức nghề nghiệp. Đâu đó truyền thông và các nhà đầu tư còn nhắc đến những kiểm toán DKF trong vụ án Gỗ Trường Thành (TTF), hoặc “liên minh” Khoáng sản Miền Trung (MTM) và kiểm toán Thăng Long TDK.
Vậy đâu sẽ là chính sách để quản lý và hỗ trợ các hãng kiểm toán nhỏ trước sự cám dỗ của các con số và sức ép từ các hợp đồng kiểm toán?
Mới đây, Bộ tài chính đưa ra chủ trương chưa chính thức về việc định hướng bắt buộc sử dụng dịch vụ đại lý thuế đối với các doanh nghiệp, nhằm nâng cao tính độc lập khách quan trong công tác quản lý thuế, cũng như giảm tải thời gian, thủ tục hành chính thuế. Đồng thời, bộ tài chính chấp thuận việc cấp thẻ hành nghề đại lý thuế chuyển đổi, kèm theo thẻ hành nghề kiểm toán viên. Nếu thực sự chính sách này được thực thi, các hãng kiểm toán trẻ sẽ có nhiều cơ hội hơn để cung cấp các dịch vụ mang lại giá trị xác nhận, thay vì các dịch vụ mang lại giá trị tư vấn và lợi ích kinh tế cao, nhưng phải đánh đổi bằng sự độc lập và khách quan, vốn là giá trị cốt lõi nhất của nghề kiểm toán.